Robin en Mees

Simone en Hans Peter

In 2021 ontmoetten we Simone Helmer en Hans Peter Jung. Het gedeelde verlies van een kind bood ruimte om openhartig te praten over Robin en Mees, wandelen, natuur en rouw. Hans Peter, huisarts en een van de belangrijkste pleitbezorgers van positieve gezondheid, vermoedt dat de fractale vormen in de natuur een cruciale rol spelen in de Walk of Grief.

We nodigden Simone en Hans Peter uit om de route uit te proberen toen deze nog volop in ontwikkeling was. Ze schreven een prachtig en uitvoerig verslag.

Woensdag 19 juni 2024

Vandaag is het zover. We starten vandaag met het lopen van de Walk of Grief, of eigenlijk de 70% versie ervan, op verzoek van Arjan en Anemoon. Arjan zou ik leren kennen de dag na het vreselijke ongeluk waarbij Mees het leven zou laten. Ik was die zondag op Vlieland om de laatste hand te leggen op de Engelse vertaling van het Handboek Positieve Gezondheid dat ik met Machteld en Karolien aan het schrijven was. Er was een dikke mist en ik misrekende me in de afvaartijd van de pont. Toen ik de drie stoomsignalen hoorde van de boot was het al te laat om de boot nog te halen. Vervelend want maandagochtend stond mijn spreekuur vol in Afferden Limburg en dat kon ik onmogelijk meer halen, ook niet met de vroegste boot. Om één uur zou ik een teams overleg hebben met Arjan, oud directeur van de Waddenvereniging, over een mogelijke samenwerking met betrekking tot natuur en gezondheid en een mogelijke groeifonds aanvraag. Dan kon ik wel in Limburg zijn. Ik belde mijn collega met schaamrood op de kaken dat ik er pas ’s middags zou zijn en bleef nog een nacht die door de mist vroeg begon. Vroeg op de boot en terugreis en om één uur achter het scherm, maar geen Arjan. Had ik me ook daar in de tijd vergist? En toen kreeg ik een appje van mijn zwager Wouter, dat Mees, de zoon van Arjan een vreselijk ongeluk was overkomen op Terschelling en in het ziekenhuis was overleden….. Wat afschuwelijk. Geen woorden voor, geen besef wat dit betekent voor een gezin, die we nog nooit ontmoet hebben. Of misschien voor een heel klein beetje toch wel? 31 oktober 2010 overleed onze 14 jarige dochter Robin. De tijd stond stil en bleef dat nog lange tijd doen. Twee maart 2021 dan dit onvoorstelbare appje over Mees. Zoon van Arjan die ik zou gaan ontmoeten via teams. Een stroom van beelden, emoties samenhangend met mijn eigen verdriet. Wat is een passende reactie? Is die er eigenlijk wel? Ik mail Arjan voor mijn deelneming en voeg er aan toe dat ik me er helaas misschien iets bij kan voorstellen wat hem en zijn gezin te wachten staat vanwege het overlijden van onze Robin. Tot mijn verrassing krijg ik snel een berichtje terug waarin hij schrijft dat hij eigenlijk niemand in zijn omgeving kent die iets vergelijkbaars heeft meegemaakt. Hij stelt voor om na de uitvaart een keer contact op te nemen. Ik mail het verdrietige nieuws aan Machteld en Karolien en tot mijn verbazing heeft Mees bij de kinderen van Karolien op de basisschool in Utrecht gezeten. Fijn dat we een link krijgen van Arjan om online de uitvaart van Mees te kunnen volgen. Wat een bijzondere dienst. Het klinkt heel pijnlijk en direct, maar Mees komt voor ons in die uitvaart op een bepaalde manier in leven. Onze eerste kennismaking met hem. Een mens om van te houden. En ja, het verlies van Robin wordt op dat moment ook weer erg voelbaar en tastbaar. De pijn dat het leven niet altijd eerlijk is, maar ook om de kracht van Anemoon, Arjan en Lente te zien, die zelfs nu op een bepaalde manier het leven proberen te vieren.  “Zo zou Mees het zelf gedaan en gewild hebben”, blijft me bij. En zijn wandeltocht met Lente in de kruiwagen. Zijn schilderactiviteiten en openhartige interview. Wat fijn dat wij vieren besluiten om in het echt te ontmoeten. We treffen elkaar halverwege Afferden en Terschelling, bij kasteel Doorwerth en zien elkaar voor het eerst. Arjan een stuk groter dan ik dacht en Anemoon dan juist weer wat kleiner. En ja, we hoeven het maar over Mees en Robin te hebben om te zien dat de taal van de rouw universeel is en we elkaar makkelijk begrijpen. Fijn is dat. Met onze klapstoeltjes in de wei met uitzicht op de burcht. We maken van ons gezamenlijke verdriet een feest van herkenning. Dat geeft troost. We ontmoetten elkaar een tweede keer voor een picknick in ons bos, kletsen 100 uit en horen over de plannen voor een rouwpad op Terschelling, the Walk of Grief, mede geïnspireerd door de Walk of Wisdom rond Nijmegen. Wat een mooi idee. Het blijft niet bij plannen. We worden uitgenodigd de 70% versie te gaan uitproberen. Super! Maandag 17 juni gaan we eerst nog naar de uitvaart van een goede vriend van mijn ouders, die na een tevreden leven ruim in de 90 is overleden. In onze gedachten koppelen we de bijeenkomst al aan de te beginnen Walk of Grief. Dinsdag vertrekken we dan naar Harlingen en Terschelling. Het regent de hele dag, maar in Friesland klaart het op en op Terschelling schijnt de zon. Fijne boerderijcamping in Hoorn met vrij uitzicht over de weilanden naar de waddendijk. Bruine kiekendieven die verjaagd worden door scholeksters.

Woensdag 19 juni

Lekker geslapen met af en toe geloei van de koeien uit de stal op de achtergrond. Heerlijke jeugdherinneringen van logeerpartijen bij mijn neefjes in Ilpendam bij Broek in Waterland, liggend op zolder luisterend naar de Scholeksters, de kieviten en het loeien van de koeien in de stal van de buurman. In de ochtend mochten we met een kannetje naar de stal om melk te halen, die heel anders was dan de melk thuis uit de melkfles. Na negenen komen Anemoon en Arjan het erf op. Wat fijn ze weer te zien. Arjan met een volle Albert Heijn tas met een ontbijt met croissants en Anemoon met een speciale tas voor onze tocht. Bijkletsen en praktische uitleg. We downloaden Komoot en de Gpx track om de route via de telefoon te kunnen volgen. Er volgt gelijk een discussie over wat meer afleidt van bezinning tijdens het wandelen: het staren op de telefoon, de spraakadviezen (“over 10 meter linksaf”) of het voortdurend op moeten letten op bordjes in het landschap, die ook een dure investering zijn en onderhouden moeten worden. We gaan het de komende dagen eens ervaren. Anemoon onthult het logo van de Walk of Grief, de eenzame boom op Arjens dûne. Wat goed gekozen! Ik had de boom al gezien vanaf de fiets op weg naar Hoorn. Hij staat voor vandaag op het programma begrijp ik. In de doggy bag ook twee schrijfblokjes en twee houten schatkistjes om eventueel iets in te gaan bewaren. Ook een herkenningsteken in de vorm van een schijfje, ik denk, berkenbast, met een licht blauwkoordje om te dragen tijdens te wandeling zodat ‘geestgenoten’ elkaar kunnen herkennen. In een groot logboek mogen we onze namen schrijven als deelnemers van de tocht. Wat gaaf om op de eerste bladzijde te mogen staan. Anemoon en Arjan verwachten een fotograaf uit Deventer die de wandelgids met haar foto’s gaat verrijken, maar eerst zet Arjan ons af bij de Brandaris, waarbij onze tocht echt gaat beginnen. De rugzakken met brood, regenkleren etc. hadden we al klaar staan. De concept reisgids stoppen we erbij, na nog uitleg van Anemoon en Arjan te hebben gekregen. Bij vertrek bij de Brandaris chekt Arjan nog even of we offline inderdaad kunnen navigeren op de route, wat lukt. Arjan maakt nog een foto van ons en we zijn onderweg! 12.15 uur. In de hectiek van vertrek heeft Simone wel haar telefoon en haar wandelstokken vergeten. Hopelijk gaat haar knie niet teveel protesteren. Wat een mooie start van de tocht, meteen omhoog met adembenemend uitzicht over het wad, het eiland en de Noordzee. De navigatiestem van Komoot geeft wel meteen rare adviezen: rechtsaf, terwijl de route toch echt rechtdoor gaat, ook merken we dat andere wandelaars last hebben van zijn stem. We zijn het er al snel over eens dat we die stem wel kunnen missen. We lopen niet ver van de plek waar we in 2011 de as van Marjolein hebben uitgestrooid. Ooit zaten we samen in het hoofdbestuur van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie en organiseerden we kampjes op Terschelling. Helaas was ze al te ziek om bij de uitvaart van Robin te zijn. Haar laatste wens om haar as bij de duinen bij het groene strand uit te strooien maakten we waar met haar moeder broer en zus en een groepje vrienden. Bijzonder dat de rouwwandeling hier nu langs loopt. We lopen ook langs Waterpracht, wat is dat mooi. Ik besluit mijn schoenen uit te doen en op blote voeten te lopen. Ik vind het fijn om sommige Earthfulness oefeningen van twee jaar geleden te herhalen, om bewust wat meer zintuigen in te zetten op deze tocht. Het is prachtig weer, zonnig en niet te warm, weinig wind. De vertakte Leeuwentand bloeit prachtig tussen de hei en de schapenzuring. Simone ziet een blauwtje wegfladderen. De geur van Gagel ontmoet ons, we twijfelen geen moment en plukken wat takjes voor in de houten kistjes. Voorbij Waterpracht nemen we onze eerste pauze bovenop een duin met mooi uitzicht. Hier lees ik Simone de tekst van de eerste route voor. Wat een mooie reflectie bij bolletje 1 en 2. Treffend de windrichtingen en het zoeken van de weg, waarbij je soms kan en mag verdwalen, wat we vandaag ook nog blijken te gaan doen. We besluiten de navigatie niet meer te gebruiken en de tekst te gebruiken als navigatie. Immers, we zijn er ook om te proefwandelen. Hoe kunnen we de tekst controleren als we alleen maar de Komoot volgen? Dat blijkt zinvol te zijn, want sommige teksten blijken nog verwarrend. We schrijven wat suggesties voor aanpassingen in onze 70% versie. Vanaf punt 11 blijken we niet de juiste keuze te hebben gemaakt, zonder dat we dit door hebben. De daaropvolgende tekstsuggesties blijken ook uit te voeren terwijl we de route al lang niet meer volgen. Bij het stijgen van het duin naar uitzichtpunt Snijderspad is er echter geen trapje, maar wel een bunkercomplex, we krijgen door dat we niet meer op de route zitten. Dan toch maar even Komoot checken, die inderdaad laat zien dat we verkeerd zitten, maar we zien ook dat de telefoon nog maar 3% van de batterij over heeft. Geen probleem denken we, want rekening gehouden met de adviezen van Anemoon en een powerbank mee om de telefoon op te laden, om er achter te komen dat het verbindingssnoertje nog in de tent ligt. Tja. Probeer dan de route maar eens terug te vinden. Meest logisch lijkt ons te lopen naar het meertje van Hee, want daar moet het lukken weer aan te haken op de route. We maken in ons hoofd een verlanglijstje voor wat we bij de volgende wandeling anders gaan doen. Mijn schoenen heb ik al weer een tijdje aan als we bij de eenzame den aankomen. We leggen allebei onze hand op de schors en ruiken aan de bast. We herinneren ons een andere Earthfulness oefening. Bij inademen realiseren dat je zuurstof inademt geproduceerd door bomen, waaronder dit bijzondere exemplaar, en bij uitademen je realiseren dat je kooldioxide uitademt, die de bomen weer kunnen gebruiken om van te groeien. We staan aan beide kanten van de boom en pakken elkaars handen, zodat we de boom omsluiten. Op het bankje lees ik de rest van de eerste tocht voor. We merken op dat het voor “onze zielerust” wel handig zou zijn als op de kaartjes de schaal zichtbaar zou zijn, of een lijntje om aan te geven wat 1 kilometer is, of een aanduiding hoe veel km van de route je hebt afgelegd. Wel gebruikelijk in wandelgidsjes en handig om een beeld te hebben van je aankomst tijd. Zeker als je nog een bus moet nemen en die maar 1 keer in de 1,5 uur gaat. We genieten van de weilandjes gelijk na het verlaten van het pad langs het fietspad na Arjens dûne en komen tevreden om 19.15 aan in Midsland. Simone haar knie heeft zich geweldig gehouden! Waarschijnlijk omdat het zo veel onverhard lopen is, wat minder belastend lijkt te zijn. Omdat het al laat is besluiten we in Midsland te eten. Laten we nu van Anemoon en Arjan een zeer royale tegoedbon voor een bezoek aan bistro Pura Vida in ons pakket gekregen te hebben! We bestellen een vissoep en een lamsburger en ik loop even naar de bushalte. De bus vertrekt om 19.58, de volgende pas na 22 uur. Gelukkig goed getimed. Het eten is er snel, is smakelijk met zoete aardappel frietjes en voldaan lopen we naar de bushalte. De bus is nog helemaal leeg als we instappen. Dankzij ons heeft de chauffeur niet voor niets gereden. Hij zet ons af bij de afslag naar onze boerderijcamping en we gaan moe en voldaan ons bed in. Dag 1 zit erop!

Donderdag 20 juni

Wat fijn dat we niet elke dag lopen. We slapen wat langer uit en kijken terug naar gister. Fijne dag. Wat is Terschelling toch veelzijdig mooi en heeft natuur en leefomgeving hier zoveel zeggingskracht. We fietsen even naar Oosterend om de vertrektijden van de bus te kunnen noteren voor morgen. We gaan de bus van 9:50 nemen naar Midsland, laten onze fietsen staan in Oosterend en lopen dan etappe 2 van Midsland naar Oosterend om daar weer de fiets terug naar Hoorn te nemen.

In mei was ik gevraagd een korte presentatie te geven voor het nationale parken bureau over natuur en gezondheid. Daar was ook Marieke Schatteleijn aanwezig. Ze legde me uit dat ze voor SBB werkt als boswachter en daarnaast al vele jaren een wekelijks TV programma presenteert dat Binnenstebuiten heet. Ik kende het niet. Ze was zo enthousiast van mijn verhaal dat ze me haar boek Natuurzin opstuurde. Toen ik haar vertelde dat ik een rouwwandeling ging doen op Terschelling adviseerde ze mij in ieder geval het hoofdstuk over de zoektocht naar de betekenis van de natuur bij ons eigen levenseinde te lezen en het hoofdstuk Duisternis op Terschelling over hoe belangrijk donkerte voor planten en dieren is en wat het voor onszelf betekent. Zo’n rustdag is dan natuurlijk fijn om juist deze twee hoofdstukken te lezen. Mooi in het kader van onze rouwpelgrimage, schrijft ze: “Het verzet dat ik kan voelen tegen verdriet, tegen de koers van het leven, kan plaatsmaken voor berusting zodra ik in de natuur ben. In de natuur wordt het verdriet [echter] niet minder, het mag er juist in zijn volledigheid zijn. Als we in de natuur zijn ervaren we geen oordeel. De natuur stelt geen vragen en heeft geen antwoord. Onze waar-om-vraag, die pijnlijke vraag die graag samen optrekt met verdriet, valt even stil.” Fijn om daar op Terschelling inderdaad even bij stil te staan. Dank Marieke. Als ik je boek uit heb zal ik het bij ons in de wachtkamer leggen!

Vrijdag 21 juni, de langste dag van het jaar

Goed geslapen. Muesli als ontbijt, thee ook voor onderweg gemaakt en brood gesmeerd om mee te nemen. We fietsen naar Oosterend parkeren onze fietsen bij de bushalte en laten ons naar Midsland brengen waar we met de tweede etappe beginnen. Zonder wandelstokken voor Simone, want haar knieën doen het voorbeeldig, wel met snoertje voor de powerbank. We lezen dankzij de tip het gedicht op de steen voor het Oerol huis, waar we wel even naar moesten zoeken en dwalen nog even op het  oude kerkhof aan de rand van het dorp. Prachtige plek. Grafsteen van gezin, 19e eeuw met daarop gedicht, een vader die zijn hele leven gewerkt heeft, de moeder altijd bezig, beide overleden in de 60, maar wel in hun leven het afscheid van hun dochter van in de 30 en hun zoontje van amper 2 jaar. De Walk of Grief. Door naar het wad. Er zou een ijkmoment moeten zijn om te zien hoe hoog het water staat, maar we kunnen het niet vinden, misschien is een foto ervan in de gids hiervoor behulpzaam? Het is in ieder geval vloed. Het valt ons op hoe intensief de weilanden gebruikt worden en er veel drijfmest wordt uitgereden. Opvallend dat we vandaag maar 2 keer 1 kievit zien. Dat was in onze jeugd bij bezoeken aan het eiland wel anders. We lopen op de dijk, ontdekken wat foutjes van de route op de kaart. Mooie reflectie over het Ritme van de zee. Ebbe en vloed. Doet me denken aan een liedje dat mijn moeder vaak zong in mijn jeugd als we veel aan het klagen waren. Ze zong dan: “Bij de buren is het vervelend, bij ons is alles goed, zo is het menselijk leven, Ebbe en Vloed. Zo is het menselijk leven. Ebbe…. en Vloed. Met een pauze en een stemverheffing tussen ebbe en vloed. Vanuit Formerum weer de duinen in, prachtig zicht op waterplas bij Easte Plak met zicht op toren van Hoorn. Prachtig bloeiende verfbrem en stekelbrem. En wat een mooie kronkelpaadjes naar het Koegelwiecksduin met inderdaad zicht op zee en wad. Inderdaad wel een kom waar heel veel tranen in kunnen, echter er ligt al een zoenend jong stel, maar los daarvan zegt Simone op deze plek: “Het voelt gek, maar zo bezig met de Walk of Grief valt me op dat het erop lijkt dat ik de rouw voorbij ben.” Het is wonderlijk dat ze dit zegt juist op het moment dat ik hier ook over nadenk. Ik snap onmiddellijk wat ze bedoelt, nu bijna 14 jaar na het overlijden van Robin, waarbij ze bijna langer dood is dan ze geleefd heeft, is het feit dat ze er niet meer is een natuurlijk gegeven geworden. Nog steeds denk ik elke dag aan haar, daar niet van, maar zonder pijn. Wel nog gemis, maar niet meer dat ontwrichtende verlangen. Zoals ik ook mijn overleden ouders mis, wat meer passend in de lijn van de orde van dingen, zo veel minder disruptief dan het onverwachte en veel te jonge overlijden van Robin. In Hoorn maken we op het Nieuwe Schoolpad plaats voor een bruidsstoet die van de kerk naar de volkshogeschool loopt. Eilanders of business model? De stoet wordt gevolgd door busje met opschrift Trouwen op Terschelling. Walk of Grief en Walk of Joy kruisen elkaar, natuurlijk maken wij plaats voor de laatste. Voordeel van de bruidsstoet is dat de kerk nog open is en we kort even binnen mogen kijken. Ook leuk dat de gids ons attent maakt op de grafsteen van H.J.Boer. Fijne kleine details die je anders niet zouden zijn opgevallen. Nog wat rondgedwaald op het kerkhof en gefantaseerd bij welke grafstenen het wat meer voor de hand ligt dat Anemoon daar als uitvaartonderneemster een rol bij gespeeld zou kunnen hebben. Via bos en duinen weer de polder in en naar de Hoorner kooi. Prachtig plekje. Veerkracht is het woord dat Simone meekrijgt. Nalatenschap het woord voor mij. Mooi om over na te denken, wandelend rond de kooi. Ik voel me dankbaar dat ik een bloeiende praktijk nalaat met een verfrissende werkwijze waar veel belangstelling voor is. Het meer tijd voor de patiënt dat nu in Nederland breed wordt uitgerold en in Afferden begonnen is. Onze liefde voor de natuur, die we hebben kunnen overdragen op onze kinderen en het Robin Jung fonds dat afgelopen jaren meer dan een miljoen euro heeft bijgedragen aan het ondersteunen van kwetsbare mensen in Limburg. Ik hoop dat ik een en ander de komende jaren nog kan borgen en versterken. Het woord dat ik aan een volgende pelgrim ga doorgeven is Compassie. Simone heeft het woord Eenvoud in een envelop gedaan en in het laatje gestopt. Wat bijzonder Arjan en Anemoon, dat jullie dit bedacht hebben en hebben verbonden met dit plekje. We lopen weer op de waddendijk verder en wagen ons op de Streken, het houten getijdenobject. Het is nu eb geworden. Ook weer bijzondere plek. We menen nu de begeleidende tekst van de gids te begrijpen. Bij Eb gaat je aandacht naar het Wad en de blik naar buiten. Ik hoop deze week, misschien al bij de start van de volgende etappe te ervaren dat de blik bij Vloed bij dit object ook inderdaad naar binnen gaat. We lopen naar Oosterend waarbij ik Simone nog het infobord voorlees over het versterkte huis (Stins) dat daar in de 14e eeuw ooit gestaan heeft en waarbij ze in 2005 begonnen zijn met herbouw ideeën. Veel meer dan een bultje in het landschap is het nog niet. Onze fietsen staan niet meer op dezelfde plek, maar zijn verplaatst om een of andere reden, maar mijn navigatie zit er gewoon nog op. We fietsen naar Hoorn. Ik maak spaghetti en na een droge, mooie zonnige dag begint het fors te regenen en tikt het op ons tentdoek. Na 10-en komt onze zoon Thomas aan op het terrein. Vandaag zijn derde tentamen die hij een kwartiertje eerder heeft gestopt om vanuit Limburg de laatste boot te kunnen halen. Tentamen ging goed. Nog 1 te gaan volgende week, nu paar dagen uitwaaien op Terschelling en stukken met ons meelopen. Nu eerst wat slapen, na op internet te lezen dat Nederland Frankrijk geeindigd is in 0-0.

Zaterdag 22 juni

Voor de wekker wakker om 5 uur. We staan om half zes op want moeten de boot hebben om 7 uur om op tijd op de uitvaart van Carl te zijn in Dieren, Gelderland. Van de vader van een vriend van ons, die op 91 jarige leeftijd is overleden. Zelf was hij ook ooit lid van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie, waar hij zijn partner leerde kennen. Zijn kinderen werden ook lid en we trokken met hen veel op en zijn altijd contact blijven houden, onder andere door een jaarlijks kampeerweekend. Eigenlijk was Carl wel de verbindende schakel en de organisator van dit netwerk, waarvan we afscheid gaan nemen. De weg over Emmeloord blijkt afgesloten, wat meer op het gaspedaal om 10 minuten voor begin aanwezig te zijn. Er zijn erg veel mensen gekomen. Te veel om allemaal te zitten, te veel om in 1 zaal te kunnen. Wat bijzonder dat je op 91 jarige leeftijd nog zo’n groot netwerk hebt. We zien ook de partner van Marjolein, haar broer, zus en moeder om te kunnen vertellen dat we ons verblijf op Terschelling even onderbreken voor de uitvaart van Carl en we langs de uitstrooiplek van de as van Marjolein zijn gelopen en dat allemaal in kader van de Walk of Grief. Wel bijzonder om dan ook deze uitvaart te beleven. Om drie uur weer terug naar Harlingen om de snelboot van half zes te kunnen halen. Ook in het zuiden van Nederland schijnt nu de zon. Nog uurtje fietsen naar Hoorn om weer bij onze tent te komen. Thomas heeft voor ons boodschappen gedaan op het eiland en we eten nog een hapje spaghetti wat hij heeft gemaakt. We zijn erg blij dat we bij de uitvaart hebben kunnen zijn. Zullen de sfeer vast mee nemen op de rest van onze tocht. Voldaan het bed in.

Zondag 23 juni

Goed geslapen, bij ontbijt lees ik Simone en Thomas al de teksten van de route van vandaag voor. We hebben er zin in. We fietsen over de waddendijk en stoppen nog een keer bij het kunstwerk op het wad. Nu echter zo’n 1,5 á 2 uur voor volledige vloed. Het bruggetje nu in het water. Als we bij de Streken komen, komt als in een magisch moment een kwart van de staken in beweging en veranderd de zitplaats aan de buitenrand in een zitplaats in de binnenring. Wauw! We zien ook de andere drie kwarten in beweging komen, na een klein zetje door ons. Pas nu doorgronden we de reflectietekst van de pelgrimsgids. Wat spannend. Zou de tekst misschien iets aangepast kunnen worden om een tip van de sluier op te lichten over wat in beweging kan komen in dit kunstwerk? Goed te realiseren dat de meeste pelgrims dit kunstwerk op 1 moment meemaken, dus niet kunnen meebeleven wat er kan gebeuren. Echter, het is ook min of meer eind en startpunt van een etappe, wat de mogelijkheid biedt om op een ander getijdemoment opnieuw te kijken. Misschien mooi als de gids daarvoor uitnodigt?

Onze drie fietsen op de Lijkweg geparkeerd en op pad. Overigens mooi info bord over de resten van een Stins die ooit in Oosterend stond in de dertiende eeuw en die ze willen herbouwen. Bord uit 2005. Bouw zou starten in 2018, echter in 2024 nog geen echte activiteiten zichtbaar. Misschien leuk om een bolletje aan te weiden? Aan de wadkant achter Oosterend lopend. Al verrassend, nooit eerder geweest. Zicht op de tuintjes. Populair bij Thomas vanwege de Draaihalzen (zeldzame spechtensoort) die hij daar ooit heeft waargenomen. Dan op de dijk naar de Wierschuur. Bij het zandpad naar Grië een schreeuwende waterral in de sloot (meest lijkend op een gillend mager speenvarken). Wat een mooi en nieuw stukje Terschelling voor mij. Prachtige graslandjes en imposante eikenbomen vol met een tapijt van korstmossen aan de noordzijde van hun stam. Vandaar uit naar het rozenlaantje en de berkenvallei. Zeer fraaie graslandjes met wondklaver, verfbrem, stekelbrem, duinvogeltjesbloem, stranduizenguldenkruid, duinviooltje en de duinparelmoervlinder. Roodborsttapuit, kneutjes en graspiepers. Wat een schitterend landschap. We komen aan bij de stuifduin, de gids heeft ons goed geleid. Weer tijd voor een periode zonder schoenen. Het zand is warm. Pauze in de schaduw van de muur van de boswachterskeet, dan weer door voor de doorsteek naar strand en het drenkelingenhuisje. De foto van Arjan en Anemoon er bij gepakt van hun oudejaarsavond daar. Simone schrijft de namen van Mees en Robin onder de bank aan de west kant. Twee jonge zwaluwen wachten rustig op de rand van het hek bij de trap naar beneden tot we weer weg zijn om naar hun nest te kunnen in het huisje. Ik lees de reflectie van vandaag nog een keer voor en we lopen 6 km langs de branding naar Heartbreak Hotel waar we 17 uur onze avondmaaltijd nemen. Mooi die reflectie waarin het ritme van de branding wordt vergeleken met je ademhaling en de opmerking dat het leven om de rouw heen groeit. Ik kan me daar iets bij voorstellen. De rouw blijft, de pijn blijft, maar het leven ook. Het mag er allebei zijn. Dat mogen ervaren geeft troost en maakt dat je je realiseert dat je niet tegen je verdriet hoeft te vechten. Dat het er allebei mag zijn, verdriet en levensvreugde. Kan ik dat aan. Ja, natuurlijk niet. Nee, natuurlijk wel.

Bij de oversteek van het fietspad bij bolletje 16 herinnert Thomas ons eraan dat bij oversteek rechts de struik de zeldzame bezemdopheide is. Een heidesoort uit zuid europa die waarschijnlijk in de tweede wereldoorlog hier terecht is gekomen als zaad dat in de tweede wereldoorlog met het zand dat bij de landmijnen meegekomen is. In Nederland alleen in Terschelling enkele exemplaren. Zo’n 80 jaar oud dus. En twintig tal meter het zandpad op staat links nog een tweede plant. We komen weer in Oosterend en halverwege de Lijkweg pakken we onze fietsen voor de laatste 2 km naar onze camping in Hoorn. Wat een schitterende dag. We drinken er nog een fles mousserende appelsap die koud staat in onze koelkast en duiken heerlijk rozig het bed weer in voor negenen.

Maandag 24 juni

Om vier uur wakker vanwege gerommel van de geiten achter onze tent. Ik ga de tent uit en buiten kijk ik naar slierten wolk hoog in de lucht, die verlicht worden, terwijl het nog twee uur duurt voor de zon opkomt. Laat ik nu gelezen hebben over het fenomeen lichtwolken in het hoofdstuk van Marieke over de nacht in Terschelling. Doordat er hier heel weinig lichtvervuiling is, is het soms mogelijk dat de niet ondergaande zon hoog in het Noorden van Noorwegen, de wolken beschijnt boven Nederland, als deze wolken heel hoog drijven. Wat vannacht zichtbaar blijkt te zijn. In de rest van Nederland dan meestal niet door kunstlicht. Toevallig lees ik vandaag een berichtje op de NOS waarin inderdaad aangegeven wordt dat dit fenomeen zichtbaar was op Terschelling.

Reflectiedag voor het schrijven van de tocht van gisteren. De busreis voor morgen uitgezocht. 9.52 vanaf West aan Zee naar Midsland, dan 3 kwartier wachten op de bus uit West, om dan kwart over 11 weer op de Lijkweg in Oosterend te zijn. Thomas suggereert om de route aan te passen en vanaf meertje van Hee te eindigen op dag 4 in plaats van in West aan Zee, wat de afstand van de route voor dag 4 niet echt veranderd en dan op dag 5 vanaf Meertje van Hee te starten en dan naar West aan Zee te lopen en aansluitend route 5, die dan 5 km langer wordt, wat niet zo erg is omdat de laatste etappe maar 10 km is. Interessant idee. We besluiten ons gewoon aan de route te houden om te ervaren wat dat betekent met openbaar vervoer en dat met Arjan en Anemoon te kunnen delen. ’s Avonds kook ik een prutje van pompoen, prei, ui, rozijnen met rijst en witlofsalade en spelen we nog een kaartspelletje. Tevreden naar bed.

Dinsdag 25 juni

Om 9 uur springen we op de fiets en zijn ruim op tijd voor de bus in West aan Zee. We hebben vandaag ook onze opvouwbare stoeltjes mee, nu al fijn, want het is al warm in de zon op het bankje van de bushalte, dus zetten we onze stoeltjes in de schaduw van het hotel. De bus is ruim op tijd, maar de chauffeur parkeert de bus bij het KNRM gebouw, waarschijnlijk om even geen geklets van toeristen aan te hoeven horen. Op de vertrek tijd rijd de bus naar de halte. Bij instappen adviseert de chauffeur om gewoon in de bus te blijven zitten en niet over te stappen in Midsland, want het is dezelfde bus. Daar kiezen we niet voor. Het lijkt ons fijn om onze stoeltjes op het kerkhof van Midsland in de schaduw van de kerk te zetten. En dat was ook fijn. Wat ook fijn was, was dat mede passagiers Simone erop attent maakten dat ze haar handtas liet liggen bij vertrek. Met portemonnaie, pasjes etcetera. Dat had gedoe gegeven. Nu dus niet. We stappen uit in Oosterend en gaan de Lijkweg weer op. Bij de plak van 16 gaan we door schouderhoge kamperfoelie en kruipwilg langs de rand van het duin, omdat het pad waarschijnlijk onder water ligt. Dan weer op het strand de bergschoenen uit en langs de branding. We vinden nog een paar hele zee-egel skeletten voor ons kistje en drinken koffie en thee bij Kaap Hoorn. Bij het willen afrekenen worden we gevraagd dat binnen te doen, waarbij we de naam Annemee moeten zeggen. “Is dat jou voornaam?”, vraagt Simone aan de serveerster. “Nee”, geeft ze aan, ze blijkt Eva te heetten. Annemee blijkt de naam van een eilander te zijn. “Leeft ze nog”, vraagt Simone spontaan. Eva kijkt naar haar collega, waarschijnlijk de uitbater, die antwoord dat ze overleden is, waarop Simone vertelt dat we met de Walk of Grief bezig zijn. Wat ze boeiend vinden om te horen en wat nieuw voor ze is. Annemee blijkt Annemee Struijk te heten en we beloven haar mee te nemen in onze wandeling.

Ik lees Simone de reflectie bij bolletje 5 voor over magische ervaringen. Grappig dat ik onze ervaring van het bewegen van het kunstwerk bij Oosterend in mijn verslag al een magische ervaring heb genoemd. Weet niet of die ons leven nu voorgoed gaat verruimen, maar hoop de herinnering eraan nog lang te mogen koesteren.

We doen de droge voeten variant over de Koegelwieck en pauzeren vlak voor de Uleplak, waar twee wilgen net voldoende schaduw geven en we op onze stoeltjes een ruime pauze nemen, om voor te lezen over Muien (mooie reflectie) en over fractale vormen. Dat laatste zet mij aan het denken, want voor mij zijn die fractale vormen misschien wel de belangrijkste bijdrage van het Skylger landschap aan de Walk of Grief. Er is behoorlijk wat bewijs dat mensen die in de rouw zijn ook kwetsbaarder zijn. Ze hebben grotere kans op depressie, angsten, het krijgen van lichamelijke ziektes en hebben zelfs een grotere kans om te komen overlijden. Waarschijnlijk heeft dit te maken met verhoogde stress, het kwijt zijn van een doel in het leven (Ikigai, zoals de Japanners dit noemen), waardoor meer stresshormonen, slechter slapen en een aantoonbare slechtere afweer. Het mooie is dat natuur juist kan bijdragen aan het verlagen van stress. Een van de manieren waarop het dat doet is, doordat we, ook weer uit wetenschappelijk onderzoek, weten dat bij mensen die kijken naar fractale vormen in de natuur (repeterende, niet hoekige vormen) de bloeddruk zakt, het stress hormoon cortisol daalt en de ademhaling rustiger wordt. Laat de natuur nou vol fractale vormen zitten, maar Terschelling is wel de plek waar je daar helemaal in op kan gaan. De golven met haar vormen, het wad met haar patronen, het wuivende gras in de polders, de wolkenpartijen, de ronde duinvormen met haar fractale begroeiingen, de bossen met hun patronen, de zandpatronen van de duinen bij de zee, de ribbels van het strand en de branding van de zee. Nu op de vierde dag ondergedompeld in dit fractale bad hebben we geen wetenschap nodig om te kunnen voelen wat dit met je doet. Het wordt me duidelijk dat rouw hierdoor minder rauw wordt. Niet minder erg misschien, maar hier is het makkelijker om je door de omgeving te laten troosten, dat voel ik heel sterk en dat geeft een gevoel van dankbaarheid. Ik ervaar dat de alomtegenwoordige fractale vormen van Terschelling de grote kracht zijn van dit Rouwpad. Ik hoop dat Arjan en Anemoon daarom het stukje over fractale vormen wat zouden kunnen uitbreiden. Het is niet alleen zicht- en voelbaar in het bos, maar op het hele eiland en er is een aantoonbare relatie met gezondheid en ook met het kunnen verwerken van rouw.

Bij bolletje 10 wat uitleg over Dôbe Hoorn. Eigenlijk begrijpen we niet goed wat een dôbe nu is en wat we nu moeten zien in de bossen. Zou fijn zijn als dat nog wat uitgelegd wordt, ook omdat het begrip regelmatig in de tekst terugkomt als hulp bij de oriëntatie. Mooie reflectietekst over Verdriet als heilige grond. Dank! Bolletje 16 geeft één van de earthfulness oefeningen. Wat grappig dat wij die al integreerden in onze walk of grief. Zou het wat zijn om in dit bolletje iets meer uit te leggen over dit project en wat het opgeleverd heeft? Ik kwam het ook al tegen inderdaad in het boekje van Agnes van de Berg.

Geen (exmoor) ponies gezien op de Landerumerheide. Als dat maar niet betekent dat we niet goed bezig zijn en onze emoties aan het verbergen zijn ?. En dan wat mooi om het bord van de Meeslander longway te zien. En het kunstwerk “I am not afraid of love”. Wat fijn dat dit me ook juist was bijgebleven van de rouwdienst en ik dit al genoemd had in dit verslag. We steken de asfaltweg over en pakken een pauze onder een paar dikke eikenbomen bij het begin van de Lansdunen. Even stilstaan bij wat jullie, Arjan en Anemoon en Lente, allemaal overkomen is en hoe jullie hier betekenis aan proberen te geven.

We klimmen de Koreaduin op en menen een glimp van de eenzame boom te zien. Prachtige route door de vochtige hei naar West aan Zee, waar we om half zeven bij onze fietsen aankomen. Telefoontje naar Thomas die vandaag niet meeliep, zodat hij weet dat hij kan beginnen met pannenkoeken bakken en we aan tafel kunnen bij onze aankomst. Daarna zo moe dat we het bed induiken. Prachtige dag! Nederland blijkt ondertussen te hebben verloren van Oostenrijk.

Woensdag 26 juni rustdag

Zus van Simone die bij het meertje van Hee kampeert op bezoek. Weer met Thomas gerend van wad naar zee en weer terug. Simone met haar zus naar de pluktuin, zodat we verse sla hebben voor het avondeten. Thomas krijgt bericht dat hij tentamen gehaald heeft. Nu nog 1 dagje studeren voor zijn laatste tentamen morgen. Ik maak tortilla en salade wat goed in de smaak valt. We doen nog een kaartspel en gaat weer naar bed.

Donderdag 27 juni

Half zes staan we op om Thomas naar de bushalte te brengen, uit te zwaaien en geluk te wensen met zijn laatste tentamen. Half negen fietsen we naar West om de bus te pakken naar West aan Zee. Het is prachtig weer, we hangen onze rugzakken aan de kapstokken van paal 8 en zien de renfoto van Mees, ontroerend. Het water is lekker en het is al weer half elf als we gaan wandelen, schoenen blijven uit en meer dan een uur wandelen we met de voeten aan de rand van de zee, tot aan paal 3, met halverwege een pauze aan de duinrand.  Bij paal 3, knooppunt 102 omhoog, maar dat was alleen te checken door het water in te gaan. Wat een schitterend uitzicht inderdaad. Magnifiek. Dan door naar het groene strand over een smal paadje met toch weer een geheel eigen sfeer. Moeraswespenorchis die nog bloeit en enkele exemplaren van Brede Orchis. Op groene strand bloeiende zeekool, blauwe zeedistel, Heen, schorrezoutgras, kwelderzegge. Aangekomen bij de waddenzee onze laatste pauze.  Mooi om nog langs het beeld te gaan van de vrouw die over het wad tuurt. Simone loopt nog even bij de VVV binnen om te vragen of de Walk of Grief al bij hun bekend is en of ze misschien het gedicht van de vijf regels hebben. Dat blijkt nog niet het geval te zijn. We lopen een rondje om de Brandaris en wandelen naar onze fietsen bij de bushalte. Een lekkere wind blaast ons over de waddendijk terug naar Hoorn.

Wat een geweldige tocht was dit! Ik verwacht dat het in een behoefte kan voorzien en met dit landschap heeft het alle potentie om mensen met grote verlieservaringen wat troost en comfort te bieden. Dank dat wij dit mochten ervaren! Ik zit nu nog even met mijn voeten in een badje met Rozemarijn en calendula. Over een uurtje spreken we jullie Arjan en Anemoon in bistro de Boschplaat in Oosterend als afsluiting van onze tocht en kunnen we onze ervaringen delen. Om morgen weer de tocht huiswaarts te gaan. Dank, dank, dank!